zaterdag 15 januari 2011

De tijd doden in Wit-Rusland

Het vriest dat het kraakt, de snijdende wind fluit langs de weerloze houten huisjes. De scherpe geur van vochtig brandhout verdringt de mestlucht van het vee. Vereelte werkhanden breken een stuk brood. Een ratelend spinnewiel wiegt de bewoners in slaap. Een gesprek met de jonge Wit-Russische filmmaker Andrei Kutsila. Hij presenteerde tijdens het Amsterdamse Documentairefestival IDFA een beeldschone karakterisering van het Wit-Russiche platteland in zijn jongste productie ‘Dnjoeka’.
teks Jerzy Plenzdorf

Het Wit-Russische plattelandleven anno nu is er een van vervlogen tijden. Tegen de schitterende enscenering van bevroren riviertjes, besneeuwde huisjes en briesende paarden geven de Wit-Russische filmmakers Kutsila (plaats, 1983) en Nalivaiko (1985) een kijkje in het leven van een bejaard echtpaar. Victor zorgt voor de varkens en het paard Natasja, hij legt een kaartje met zijn vrienden en is stevig aan de wodka. Zijn vrouw Antonina boent, kookt, spint en zorgt voor de geiten en kippen. ’s Middags kijkt ze een soap op de televisie. Zij beklaagt zich over het alcoholgebruik van haar man. Soms kan hij niet eens meer op zijn benen staan.
Tegen deze tragische achtergrond van een hard leven straalt het licht van het altijd knisperende vuurtje. Victor doet naar oud Russisch gebruik graag een dutje op de warme bakstenen van de Russische oven (pjetsj). Met de komst van de lente verzacht het leven. Paard Natasja draaft door de wei, Victor keuvelt met vrienden op het stoepje voor het huis en Antonina zorgt dat het huishouden in het gareel blijft. ‘Vrouwen, wat heb je eraan’, moppert Victor. ‘Ze zouden ze allemaal hun hoofd moeten afhakken’. 

Kutsila en Nalivaiko schoten de film in een klein dorpje gelegen in de zuidelijke draslanden van Wit-Rusland, in de regio Palessje. De oorspronkelijke filmnaam ‘Dnjoeka’ is voor de Westerse markt omgedoopt tot ‘Kill the day’. ‘Dnjoeka’ is een woord dat is ontleend aan het Palessjes´ dialect en zoveel betekent als ´het omgaan van de dag´.


Jullie film is geselecteerd voor IDFA. Wat betekent het voor twee jonge filmmakers uit Wit-Rusland om dit internationale podium te krijgen?
Kutsila: „Het is erg belangrijk voor ons. IDFA is een van de grootste documentairefestivals ter wereld. Dit helpt ons om makkelijker financiering te vinden voor volgende films. Ook voor ons productiebedrijf, Belsat TV, is het erg belangrijk om Wit-Rusland op deze manier onder de aandacht te kunnen brengen. In Wit-Rusland zelf zal het feit dat wij hier op IDFA draaien nauwelijks worden opgemerkt.”

Hoe zijn jullie op het onderwerp van ‘Kill the day’ gekomen?
Kutsila: „Enkele jaren geleden hoorde ik folkloristische muziek uit de zuidelijke regio van Wit-Rusland waar de hoofdpersonages in deze film vandaan komen. Die muziek maakte grote indruk op mij. Ik realiseerde mij opeens dat dit mijn land is en deel uitmaakt van mijn achtergrond. Toen kreeg ik het idee om die folklore in beeld te brengen.” 

Hoe kwamen jullie uiteindelijk bij dit exemplarische koppel uit?
Kutsila: „We zijn op onderzoek uitgegaan in het Zuiden van het land. Mensen spreken daar een heel specifiek dialect. Het viel ons op dat de mensen daar heel openhartig en toegankelijk zijn. Ze hebben een prachtige traditie van levensliedjes die door de verschillende generaties zijn overgeleverd. In deze regio zijn we families gaan bezoeken en kwamen via de verschillende contacten die we daarmee opdeden uiteindelijk bij Victor en Antonina uit.”

Antonina
Hoe reageerde het echtpaar in het begin op de camera? Voelden ze zich niet ongemakkelijk bij twee jonge stedelingen die van de ene op de andere dag met draaiende camera hun leven binnendringen?
Kutsila: „Dat ging eigenlijk erg gemakkelijk. Victor en Antonina, het koppel, besteedde geen enkele aandacht aan de camera. Natuurlijk waren ze zicht bewust van de aanwezigheid van de camera maar ze lieten zich niet beïnvloeden door onze aanwezigheid. Bovendien hadden deze mensen een erg goed gevoel voor humor. Dat maakte de samenwerking erg aangenaam.”

Victor en Antonina hebben het eindresultaat gezien?
„Jazeker. Antonina was zelfs bij de nationale première in Minsk. Vooraf vreesden we dat ze niet zouden begrijpen wat we met deze film wilden. Die vrees bleek onterecht. Ze reageerden heel positief. Voor hun laat de film  in wezen niets opmerkelijks zien. Het is hun dagelijkse leven. Niets bijzonders, in hun ogen.” 

Victor
Behalve Victor en Antonina is er nog een tweede vrouw in het huis aanwezig die niet aan het woord komt. Wie is zij?
Kutsila: „In de film is zij in feite een decorstuk. Zij is familie van Antonina. Enkele jaren geleden woonde zij nog op zichzelf. Haar kinderen keken niet naar haar om. Toen Victor in de winter een keer bij haar langsging en zag dat het niet goed met haar ging heeft hij haar op zijn paard gehesen en mee naar huis genomen. Sindsdien woont ze in bij Victor en Antonina en wordt ze verzorgd.

Een decorstuk?
Kutsila: „Ja, uh, we hebben wel een prachtige conservatie tussen deze vrouw en Victor en Antonina gefilmd waarin ze met humor praten over het leven en de dood. We hebben besloten dit uit de film te laten omdat dit gesprek niet dicht genoeg bij het onderwerp van onze film staat.” 

Jullie film geeft een vredig maar tegelijk ook tragisch beeld van het leven op het Wit-Russische platteland. De doorleefde Victor grijpt tot afgrijzen van zijn vrouw Antonina iedere dag stevig naar de fles. Is het aankaarten van de alcoholproblematiek in Wit-Rusland een doel op zich geweest?
Kutsila: „Ik begrijp je vraag, maar wat ons betreft is het niet zozeer als boodschap bedoelt. Het is een van de vele elementen die je naar de kern van de film voeren. Alcoholmisbruik is niet specifiek een Wit-Russisch probleem. Het is een probleem van alle Slavische volkeren. Met name in de dorpen is het alcoholmisbruik problematisch.”

Is er opnamemateriaal dat jullie op verzoek van het koppel uit de film hebben gelaten?
Kutsila: „Nee, niets. Toen we Antonina de film lieten zien zij ze volmondig: ‘Het is allemaal waar’." 


Spraken Victor en Antonina over politieke ontwikkelingen met jullie?
Kutsila: „Ja, ze spraken over de politiek, en dan vooral over Loekasjenko. We hebben dit echter niet in de film opgenomen omdat dit aan een ander onderwerp raakt. Onze film wil een beeld schetsen van het Wit-Russische plattelandleven. Bovendien is het gemakkelijker om een volgende film te kunnen maken als onze film niet politiek getint is.”

Dus je wil zeggen dat Antonina zich niet positief uitliet over Loekasjenko en dat jullie mogelijk problemen hadden ondervonden om de film te produceren wanneer deze kritische uitlatingen in de film hadden gezeten?
Kutsila: „Ze liet zich inderdaad kritisch uit over Lukashenko. Maar zelfs als we het in de film hadden gelaten zou de productie van de film niet zijn gehinderd. We hebben weliswaar gefilmd in Wit-Rusland maar hebben de film geproduceerd in Polen met hulp van Belsat TV. Belsat TV is een onafhankelijke TV-zender die via de satelliet in Wit-Rusland kan worden ontvangen.” 

Zonder Belsat TV zouden jullie zijn aangewezen op Wit-Russische staatszenders. Zou het dan moeilijker zijn geweest om deze film te maken?
Kutsila: „Dat is moeilijk te zeggen. Jonge mensen krijgen óók in Wit-Rusland de kans om films te maken. Mijn volgende film ga ik bijvoorbeeld maken in samenwerking met de Nationale Wit-Russische staatsfilmstudio, Belarus Film. Het wordt interessant hoe de samenwerking zal lopen. Misschien stuit ik inderdaad op problemen. Dan zal ik nooit meer met die filmstudio samen willen werken. En…ja, natuurlijk is het makkelijker om via Belsat TV mijn films te produceren.”

Zijn er collega-documentairemakers waarvan je weet dat ze het werken onmogelijk wordt gemaakt?
Kutsila: „Jazeker. Voor dit festival zijn nog twee andere Wit-Rusissche films geselecteerd. Deze twee regisseurs hebben geen enkele mogelijkheid om te filmen in Wit-Rusland vanwege hun politieke opvattingen. Wanneer zij met de camera de straat op zouden gaan zouden ze problemen krijgen. Wij hebben meer vrijheid omdat politiek geen onderwerp is van onze films.”

Heb je al een idee voor je volgende film?
Kutsila: „Ik wil een film maken over de belangrijkste Wit-Russische beeldhouwer, Zair Azgur (1908-1995, MS). Hij was met name actief tijdens de Sovjetperiode. Zijn woonhuis in Minsk is nu ingericht als museum. Hij maakte grote beelden van onder andere Lenin, Stalin en Karl Marx. In het museum staan zeker driehonderd overweldigende beelden. Ik heb al opnames gemaakt waarbij ik de reacties film van bezoekers aan dit museum. De reacties zijn zeer verschillend, met name tussen oudere en jongere bezoekers. Ik ga nog verder archiefonderzoek doen en wil uiteindelijk de film een weerspiegeling laten zijn van een vervlogen tijd, de Sovjettijd. Dit effect wil ik oproepen door de beeldhouwer als leidraad te nemen.

Kill the day (oorspronkelijke titel ‘Dnjoeka’), Andrei Kutsila en Aleksander Nalivaiko, Belsat TV

Andere films van Wit-Russische regisseurs op IDFA 2010:
Lobotomy, Yury Khashchavatski , Baltic Film, Brama Film, Belsat TV
The Gamester, Viktar Dashuk, Viktar Dashuk productie

Andrei en Aleksander
Andrei Kutsila (1983) en Aleksander Nalivaiko (1985) studeerden beide journalistiek aan de Wit-Russische Staatsuniversiteit in Minsk. In 2007 studeerden zij af. Kutsila studeerde af in de internationale journalistiek. Nalivaiko specialiseerde zich in audiovisuele journalistiek.
Na zijn studie journalistiek koos Kutsila voor een vervolgopleiding aan de Wit-Russische Staatsakademie van Beeldende Kunsten. Nalivaiko ging voor de radio werken. De twee werken nu als freelance journalisten en hebben zich onder andere toegelegd op documentairefilms.

Belsat TV
Belsat TV is een televisiekanaal gericht op Wit-Rusland. De zender wil een alternatief bieden voor de gecensureerde Wit-Russische staatstelevisie. Belsat TV brengt dagelijks ongecensureerd nieuws en wil zijn kijkers een eerlijk beeld schetsen van de Wit-Russische geschiedenis. Daarnaast brengt de zender aantrekkelijke cultuur- en amusementprogramma’s gericht op Wit-Rusland. De zender opereert vanuit de Poolse hoofdstad Warschau en wordt gerund door circa 70 journalisten in Polen en circa 120 sympathiserende journalisten in Wit-Rusland. Belsat TV is via de satelliet in Wit-Rusland te ontvangen. De zender wordt gefinancierd door de Poolse overheid en de Europese Unie. De Wit-Russische president Alexander Lukashenko noemde de zender ‘een stupide en onsympathiek project’. Alle pogingen van Belsat TV om een lokaal kantoor in de Wit-Russische hoofdstad Minsk te openen zijn verhinderd door de Wit-Russische autoriteiten. Februari 2010 werd Belsat-journalist Ivan Shulha tot tien dagen gevangenisstraf veroordeeld door een rechtbank in Minsk voor ‘vermeend baldadig gedrag’. Huiszoekingen bij Belsat-medewerkers, verhoren van Belsat-sympathisanten door de Wit-Russische KGB, het in beslag nemen van filmmateriaal en het weigeren van inreisvisa behoren tot de dagelijkse praktijk waar de medewerkers van Belsat TV mee worden geconfronteerd.