maandag 25 april 2011

Lente op het permafrost


Zodra de vrouwen zich weer wagen aan blote benen wordt het biologisch rollenpatroon van ‘de man jaagt en de vrouw verleidt ‘ nieuw leven ingeblazen, overeenkomstig de aloude wetten van de reproductie.  Sinds Martin Bril de eerst voelbare lentedag bestempelde tot ‘rokjesdag’ is het aanbreken van de lente verworden tot een jaarlijkse smakelijkheid waar de media de nieuwsconsument op trakteert.

Hoewel het fenomeen ‘rokjesdag’ ook bij mij een vreugdesnaar weet te raken is het aanbreken van de lente in Nederland toch een relatief lauw feestje. Wij hebben immers niet veel te duchten van die winter.  Hoe anders is dit voor de Russen. En dan specifiek de Russen uit Jakoetsk, op ruim 6 duizend kilometer  ten oosten van Moskou, de grootste stad ter wereld gebouwd op permafrost. De winter duurt er gemiddeld negen maanden. Min veertig is een normale temperatuur voor de Jakoeten. Op een strenge winterdag kan het kwik ook makkelijk tot min zestig zakken. De zomers zijn kort en warm. Temperaturen boven de dertig graden zijn geen uitzondering. De lente is daardoor voor de Jakoeten heel kort en heftig. De lange winters daarentegen met hun korte dagen en extreme koude doen een zwaar beroep op de geestelijke veerkracht van de Jakoeten. De verleiding om stevig naar de alcohol te grijpen is groot.
  
Veel oude gebouwen zakken door de warmte die ze uitstralen langzaam weg in de permanent bevroren grond. Het geeft de stad een weerloos aanzicht. Het aanbreken van de lente is bij dit decor en deze temperaturen een waarlijk betekenisvolle overgang. De dubbele raampanelen worden voor het eerst sinds lange tijd geopend. Krakend scharnieren de woontorens al hun poriën open. De opgespaarde weeë mensenlucht van de ellenlange winter ontsnapt en een frisse lentewind doorbriest de huizen. Er wordt openlijk gelachen en geflirt in de parken. De collectieve opluchting en vreugde bij het aanbreken van de lente is overal voelbaar. Bouwvakkers repareren de winterschade aan wegen en gevels. De vrouwen lopen op pumps en dragen ultrakorte rokjes. De haren witblond geperoxideerd, de buste opgesnoerd en de nagels gedecoreerd.  Dit baltsgedrag wordt zorgvuldig voorbereid. De tijd van relatieve ontspanning, warmte en vermaak is immers slechts van korte duur. Voor je het weet is het september, wanneer het kwik alweer beneden de min tien kan zakken.  De beleving van de komst van de lente is daarom verschrikkelijk intens. De natuurlijke warmte omhelst de inwoners van Jakoetsk. Ieder jaar is de komst van de lente weer een godswonder waarvoor de iconen in de sterk opkomende Orthodoxe kerk uitvoerig worden bedankt en geprezen.

Als ik in Nederland naar de rosé-drinkende terrassen kijk dan denk ik graag even aan Jakoetsk, waar ze zich over pak ‘m beet twee maanden overleveren aan de lente, maar dan uit overlevingsdrift. En dat is, met respect voor Brils ‘rokjesdag’, van een heel andere orde.  

'De lente in Jakoetsk', althans, volgens portal jakutsk.info

dinsdag 19 april 2011

Innovator van het eerste uur: Lev Theremin

Lev Theremin ontwikkelde de theremin in 1920. De natuurkundige Theremin hield zich aanvankelijk bezig met onderzoek dat niets met muziek te maken had: hij bestudeerde de eigenschappen van gas. Maar hij was ook muzikant. Voor de Russische revolutie studeerde hij af aan het conservatorium van Sint Petersburg (cello). Met de uitvinding van de theremin kwamen beide werelden, die van de natuurkunde en de muziek, samen.

De theremin, of ook wel de etherofoon of thereminofoon, is de naam van een van de eerste elektronische muziekinstrumenten. De theremin, naar uitvinder Lev Theremin (St.Petersburg 1896 – Moskou 1993), wordt bespeeld zonder dat de muzikant het instrument aanraakt. Het instrument wordt bespeeld via twee metalen antennes die de positie van de handen ‘voelen’ en deze positie vertalen naar signalen voor het aansturen van oscillators: met de ene hand bepaald de speler de frequentie en met de andere hand het volume. Zelfs de geringste trilling van het lichaam beïnvloedt het geluid. De muzikant dient daarom zijn ademhaling goed te reguleren om met het uitzetten van de borstkast de muziek niet verkeerd te beïnvloeden. De theremin leent zich heel goed voor glissando’s (het laten glijden van de ene toon naar de andere toon).

Lenin was razend enthousiast over de vinding die goed in het electrificatieprogramma van de communisten paste. Theremin kreeg documenten waarmee hij ongehinderd heel Rusland kon rondreizen om concerten te geven. Ook gaf hij lezingen om  de grote betekenis van elektriciteit in de kunst en in het leven te propageren. Theremin werd vervolgens de wereld rondgestuurd om mooie sier te maken met zijn instrument, ter meerdere eer en glorie van de Sovjet-Unie.
In de Verenigde Staten verwerft Theremin al snel de status van beroemdheid en miljonair. In New York leefde hij in luxe en verkeerde geregeld in prominent gezelschap, waaronder Ford, Rockefeller, Charlie Chaplin, Einstein, Gershwin en andere VIP’s.

Maar het Sovjetregime liet niet na Theremin eraan te herinneren dat hij geacht werd de staat te dienen en waardevolle informatie door te spelen. Eind jaren 20 moet hij zich elke week melden in een café waar hij twee werknemers van de Sovjetambassade ontmoet. Deze dwingen hem tot het drinken van enkele glazen wodka waarna zij hem uithoren over allerhande details. Theremin nam voorzorgsmaatregelen. Voorafgaand aan deze ontmoetingen at hij een pakje boter om de alcohol te kunnen weerstaan en zodoende tijdens de ondervragingen niets van enige betekenis los te laten.

Lev Theremin bespeelt de theremin
Theremin koesterde die ene vrouw die zijn instrument oppermachtig was. Clara Rockmore (1911-1998) was een groot theremin-speelster die een speciale vingertechniek ontwikkelde om de moeilijk te beteugelen theremin tot onevenaarbare prestaties te brengen. Lev Theremin was geen koele wetenschapper maar een flamboyant romanticus. Clara verraste hij voor haar verjaardag met een taart op een draaimechaniek waarachter dezelfde techniek schuilging als die van zijn instrument. Bij het naderen van de taart kwam deze langzaam in beweging. Ook zocht Theremin naar andere artistieke uitingen voor zijn instrument. Zo werd een dansvoorstelling opgezet waarbij de dansers in het ‘gevoelsveld’ van de theremin zeer nauwgezet een dans ten tonele voerden waarbij met de specifieke danspassen tegelijkertijd de theremin werd bespeeld. Een zeer veeleisende dans.

Theremin is in veel opzichten vooruitstrevend. In New York wordt hij verliefd op een zwarte prima ballerina, Levinia Williams. In het door kleur gescheiden Amerika, een omstreden relatie. Ondanks afkeurende reacties uit zijn omgeving trouwt hij met haar.
Maar van de ene op de andere dag is miljonair Theremin plots verdwenen. Tot de jaren 60 blijven familie en vrienden ongewis over zijn lot. Hij bleek terug te zijn gekeerd naar de Sovjet-Unie. Lang heeft hij beweerd dat hij terugging omdat de oorlog begon en voelde dat het vaderland hem nodig had. In werkelijkheid werd Theremin gedwongen om terug te keren.
Terug in de Sovjet-Unie leeft hij de eerste zes maanden in Leningrad, het huidige Sint Petersburg. In maart 1939 vertrekt hij echter om onduidelijke redenen naar Moskou en wordt gearresteerd en veroordeeld tot acht jaar dwangarbeid. Hij wordt beschuldigd van medeplichtigheid aan de moord op de Sovjetprominent Kirov.     

Na zware arbeid in de Kolima goudmijnen in het Russsiche Verre Oosten wordt Theremin aan het werk gesteld in een kamplaboratorium. Hier ontwikkelt  hij een afluistersysteem waarvoor hij wordt bekroond met de ‘prestigieuze’ Stalin-prijs. In 1947 wordt hij vrijgelaten. Maar het leven in vrijheid als uitvinder was zwaar. In de Sovjet-Unie was het haast onmogelijk om aan de benodigde onderdelen en gereedschappen te komen. Om in zijn onderhoud te kunnen voorzien en om zich met het uitvinden te kunnen bezighouden blijft Theremin tot 1966 vrijwillig voor de Russiche geheime dienst KGB werken. In 1956 wordt hij officieel gerehabiliteerd door de Russische staat.

Aan het einde van zijn leven richt Theremin zich weer op zijn bijzondere muziekinstrument. Hij doceert in het bespelen van de theremin en bouwt theremins in dienst van het Moskouse conservatorium. Ook gaat hij reizen. In 1989 bezoekt hij Frankrijk na 51 jaar onafgebroken in de Sovjet-Unie te zijn geweest. Via documentairemaker Steven Martin wordt hij begin jaren negentig herenigd met Clara Rockmore. Voordat hij in 1993 te Moskou zijn laatste adem uitblaast, geeft Theremin aan het Koninklijk Conservatorium te Den Haag nog een demonstratie van het instrument dat hem beroemd maakte. De documentairefilm van Martin, Theremin: An Electronic Odyssey (1993), is een warm eerbetoon aan de tragische legende, Lev Theremin.




Clara Rockmore (1911-1998), groot theremin-speelster die een speciale vingertechniek ontwikkelde om de moeilijk te beteugelen theremin beter te kunnen bespelen. Rockmore over het bespelen van de theremin: 'Met een theremin moet je zowel de noten als de stiltes spelen.'
  


Bekijk ook de indrukwekkende documentaire Theremin: An Electronic Odyssey (1993), door Steven Martin.

zondag 3 april 2011

Russische zelfspot

Voorbeeld van aardige Russische zelfspot. Bovenste foto laat een spoorweg zien in Japan na de aardbeving. Het plaatje daaronder heeft het bijschrift: 'Sint Petersburg: tramspoor na reparatie.'