Hoewel Gide deze verschrikkingen nog niet in het vizier kon hebben proeft de lezer in Gide’s reisverslag Terug uit Sowjet-Rusland (Retour de l'U. R. S. S.) onmiddellijk enige achterdocht die Gide angst inboezemde; bevreesd dat het ideaal van de socialistische heilstaat in duigen zou vallen.
Gide’s reis naar de Soviets werd een rauwe confrontatie met gekunstelde vrijheidsidealen, grote armoede, ernstige inperking van intellectuele vrijheid, mentale repressie, theatrale samenhorigheid en een afstompende massaliteit ten koste van individuele ontplooiing.
In Terug uit Sowjet-Rusland begint Gide in eerste instantie te verhalen over de genoeglijke zielenroerselen tijdens zijn reis. Gide spreekt van ogenblikken van innige vreugde die hij beleefde door het contact met een volk van arbeiders. Overal voelt men dat vreugdevol enthousiasme schrijft Gide over zijn bezoeken aan pionierskampen. Gide is onder de indruk van de intense rouwbeleving van de duizenden die op het Rode Plein zijn samengekomen om schrijver Maksim de Bittere (Gorki) de laatste eer te bewijzen: En op aller gezicht, zelfs op dat der jongste kinderen, was een doffe droefheid te lezen, doch ook, doch bovenal een warm-stralend vermogen tot meegevoel……….Nergens ter wereld heeft men dan ook als in Sowjet-Rusland zo gemakkelijk, zo onmiddellijk, zo’n diep en warm contact met allen en met een ieder.
Maar gestaag keert het tij in Gide’s reisverslag. De waarheid komt boven tafel:
Na het bezoek aan een tentoonstelling van moderne schilderijen in Tiflis geeft Gide blijk van walging om de conformistische aard van de kunst; kunst die zorgvuldig is geijkt aan de leer.
Gide’s bezoek wordt strak geregisseerd. Deze bemoeienis van de staat wekt niet alleen irritatie maar boezemt ook angst in. De staat trekt reuze decorstukken op in het leven van zijn burgers; het welzijn der mensen is nep.
De keerzijde van de staatsgrandeur is een rauwe harde burgermaatschappij die bol staat van verdachtmaking en wars is van prestatiedrift. De alomtegenwoordige schaarste is broos cement voor consistente solidariteit.
Velen sloten de ogen voor de werkelijkheid die Gide onder de aandacht wilde brengen. Gide nam in 1936 publiekelijk afstand van het communisme. Hiermee was hij een belangrijk wegbereider in de ontmythologisering van het Sovjet-communisme.
Tweeten
